Q&A

Przebudowa drzewostanu na 80 ha w strefie 4b Puszczy Białowieskiej nie jest powrotem do gospodarki leśnej, lecz działaniem ochronnym zgodnym z wnioskiem renominacyjnym z 2014 r. oraz zapisami w raporcie z misji UNESCO w 2024 r. Celem jest przywrócenie naturalnych warunków poprzez selektywne usuwanie sztucznie wprowadzonych drzew iglastych i wspieranie gatunków liściastych. Pozyskiwanie drewna jest zabronione na 96,67% obszaru, a w strefie 4b (0,15% powierzchni Puszczy) jest możliwe wyłącznie jako efekt uboczny prowadzonych działań ochronnych, bez zrębów zupełnych czy rębni częściowych typowych dla gospodarki leśnej. Działania te muszą być kontrolowane, selektywne i będą miały na celu poprawę stanu siedlisk zgodnie z międzynarodowymi zobowiązaniami. Zgodnie z zaleceniem zawartym w raporcie misji UNESCO z 2024 roku opracowano katalog interwencji czynnej dopuszczalnych w strefie 4. Dokument ten precyzuje zakres działań możliwych do realizacji (załącznik nr 6 do Planu zarządzania).

Budowa zapory na granicy polsko-białoruskiej oraz rozwój infrastruktury w polskiej części Puszczy Białowieskiej wynikają z sytuacji geopolitycznej i są niezależne od Planu zarządzania. Dokument identyfikuje jednak zagrożenia dla siedlisk, dużych drapieżników i gatunków chronionych, proponując działania kompensacyjne, m.in.:

• czasowe oświetlenie pasa granicznego aktywowane czujnikami ruchu,
• ograniczenie ruchu pojazdów, zwłaszcza nocą,
• ograniczenie dostępu do wybranych dróg leśnych i pozostawienie ich do naturalnej sukcesji,
• wsparcie populacji rysia jako gatunku wskaźnikowego.

Ekspertyza Instytutu Biologii Ssaków PAN oceniła wpływ zapory na ssaki i rośliny inwazyjne, a wyniki wdrożono do Planu zarządzania. Budowa nowych dróg w obrębie Obiektu jest zabroniona; dopuszczalne jest tylko utrzymanie istniejącej infrastruktury m.in. ze względów bezpieczeństwa, ochrony granicy i dostępności do Obiektu.

Podsumowując, Plan zarządzania nie ma wpływu na budowę zapory, ale wskazuje działania ograniczające jej negatywny wpływ na przyrodę (m.in. hałas, zanieczyszczenie światłem, utrata siedlisk), chroniąc integralność ekologiczną Puszczy Białowieskiej.

Plan zarządzania odnosi się do fragmentacji ekosystemu, uwzględniając istniejącą sieć dróg i potencjalne inwestycje, takie jak ścieżki rowerowe czy rewitalizacja linii kolejowej Hajnówka–Białowieża. W dokumencie zostały zawarte wytyczne odnośnie inwestycji.

Nowe drogi na terenie Obiektu są zakazane; dopuszcza się jedynie utrzymanie istniejącej sieci dla bezpieczeństwa, ochrony granicy i dostępu do Obiektu. Niepotrzebne drogi należy likwidować, pozostawiając je do naturalnej sukcesji, zgodnie z zaleceniami UNESCO/IUCN.

Plan zarządzania nie reguluje szczegółowo inwestycji takich jak ścieżki rowerowe, podkreśla jednak konieczność ich zgodności z zasadą niedopuszczalności pogłębiania fragmentacji siedlisk, wymagając wcześniejszej oceny oddziaływania na środowisko i uzgodnień z Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska.

Plan zarządzania powstał z myślą o ochronie Puszczy Białowieskiej, z jednoczesnym pełnym poszanowaniem potrzeb i praw mieszkańców.
Jego nadrzędnym celem jest ochrona wyjątkowych wartości przyrodniczych i kulturowych Obiektu Światowego Dziedzictwa Puszcza Białowieska, zgodnie z wytycznymi UNESCO. Dokument ten nie wprowadza regulacji wykraczających poza obowiązujące przepisy prawa.
Należy podkreślić, że Plan zarządzania odnosi się w szczególności do terenów pozostających w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe oraz Białowieskiego Parku Narodowego. Wyłącznie na tych obszarach przewidziano zmiany, w tym dotyczące przebiegu granic poszczególnych stref ochronnych. Na obszarze strefy buforowej nie wprowadzono żadnych modyfikacji – obowiązujące zasady pozostają niezmienne i są zgodne z zapisami wniosku renominacyjnego zatwierdzonego przez UNESCO w 2014 roku.
Zasady w strefie buforowej są regulowane m.in. przez Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego opracowywane na poziomie gminy.

Plan Zarządzania to dokument, który ma na celu koordynację działań różnych instytucji w zakresie ochrony Obiektu wpisanego na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Nie zastępuje on żadnych ustaw – takich jak Ustawa o lasach czy Ustawa o ochronie przyrody – lecz działa w ich ramach. Jego zadaniem jest wskazanie, jak skutecznie realizować cele ochrony przyrody i dziedzictwa kulturowego w zgodzie z obowiązującym prawem oraz wytycznymi UNESCO.
Choć polski porządek prawny nie odnosi się bezpośrednio do obszaru wpisanego na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, opracowanie Planu zarządzania ma swoje umocowanie w obowiązujących ramach prawnych. Przystąpienie Rzeczypospolitej Polskiej do Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego UNESCO zobowiązuje państwo do opracowania takiego dokumentu, co stanowi jednoznaczne uzasadnienie dla jego przygotowania. Dokument Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z 1972 roku dostępny jest na stronie internetowej Polskiego Komitetu do spraw UNESCO.

Pełnomocnik i Komitet Sterujący pełnią funkcje koordynacyjne i doradcze. Nie mają uprawnień do zarządzania instytucjami lokalnymi. Ich rolą jest wspieranie współpracy między różnymi interesariuszami – w tym samorządami, nadleśnictwami, BPN i organizacjami społecznymi – w celu skutecznej realizacji Planu.
Po zatwierdzeniu Planu zarządzania planowane jest powołanie Komitetu Sterującego tj. zespołu o charakterze konsultacyjno-doradczym, w skład którego wejdą: Pełnomocnik ds. zarządzania Obiektem Białowieża Forest, Dyrektor Białowieskiego Parku Narodowego, Dyrektor Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Białymstoku, Dyrektor Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, Dyrektor Departamentu Ochrony Przyrody MKiŚ, Dyrektor Departamentu Leśnictwa i Łowiectwa MKiŚ oraz Przedstawiciel Polskiego Komitetu ds. UNESCO.

Plan został opracowany z poszanowaniem kompetencji samorządów i nie wpływa na zakres ich działania. Opinie ekspertów mają charakter doradczy i wspierający, a nie decyzyjny. Zarządzanie nadleśnictwami odbywa się zgodnie z dotychczasowymi zasadami i przepisami, pozostając w wyłącznej kompetencji Dyrekcji PGL LP.Warto podkreślić, iż w Planie zostało wpisanych wiele działań, za których realizację będą częściowo odpowiedzialne Nadleśnictwa Białowieża, Hajnówka i Browsk. Wśród nich można znaleźć m.in.:

• Działanie 1.1.1 Zapewnienie ochrony biernej procesom ekologicznym w strefach Obiektu
• Działanie 1.3.1 Monitoring czynników abiotycznych i biotycznych
• Działanie 1.4.1 Uwzględnianie zmian klimatu i ich skutków w procesach decyzyjnych dotyczących Obiektu
• Działanie 2.1.2 Wdrażanie planów ochrony przyrody w obszarze Natura 2000 Puszcza Białowieska PLC 200004 (poza Białowieskim Parkiem Narodowym)
• Działanie 2.1.3 Wdrażanie planów ochrony przyrody w rezerwatach Puszczy Białowieskiej
• Działanie 2.3.1 Ochrona zasobów wodnych w Puszczy Białowieskiej
• Działanie 3.2.1 Zapobieganie fragmentacji i izolacji siedlisk w Obiekcie
• Działanie 4.3.1 Organizowanie cyklicznych seminariów (konferencji) służących wzmacnianiu współpracy i wymianie doświadczeń
• Działanie 5.1.1 Opracowanie zasad zrównoważonego użytkowania Obiektu i ich rozpowszechnianie
• Działanie 7.1.1 Opracowanie strategii edukacji przyrodniczej i kulturowej w kontekście celów ochrony Światowego Dziedzictwa, w tym Białowieża Forest
• Działanie 7.2.2 Rozpowszechnianie wiedzy o Obiekcie i jego znaczeniu dla obecnych i przyszłych pokoleń
• Działanie 7.3.2 Utworzenie i utrzymanie ścieżki edukacyjnej poświęconej Wyjątkowej Uniwersalnej Wartości

Realizacja powyższych działań wymaga zaangażowania szerokiego grona osób w ww. nadleśnictw. Koordynacją prac zajmuje się Pełnomocnik ds. zarządzania Obiektem, który współpracuje z Zarządcami Obiektu oraz innymi kluczowymi osobami i instytucjami.

Zgodnie z założeniami Planu zarządzania, zbieranie jagód, grzybów i ziół jest dozwolone niemal na 90% powierzchni Puszczy Białowieskiej, o ile nie obowiązują inne ograniczenia wynikające z przepisów prawa polskiego (np. w granicach rezerwatów). Tak jak do tej pory, działania te są zabronione wyłącznie w strefie ochrony ścisłej Białowieskiego Parku Narodowego. Analogiczne zasady dotyczą aktywności rekreacyjnych.
Dostęp publiczny do Puszczy jest ograniczony (lecz nie zakazany) w następujących strefach:

• Strefa 1 – wejście możliwe wyłącznie z licencjonowanym przewodnikiem,
• Strefa 2 – ograniczenia mogą obowiązywać w rezerwatach, zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody,
• Strefa 3 – dostęp ograniczony do obszarów ochrony gatunkowej.

Warto podkreślić, że opisane ograniczenia nie są nowe – obowiązują w tej formie już od 2014 roku.

Plan zarządzania przewiduje działania wspierające edukację w regionie Puszczy Białowieskiej, ukierunkowane na wzmacnianie świadomości ekologicznej i kulturowej młodego pokolenia. W ramach kierunku działania 6.4 zaplanowano szereg inicjatyw mających na celu wzbogacenie treści edukacyjnych o zagadnienia związane z ochroną światowego dziedzictwa oraz unikalnymi wartościami Obiektu Białowieża Forest.
W szczególności przewidziano:

• Nawiązanie współpracy z Podlaskim Kuratorium Oświaty oraz Ministerstwem Edukacji i Nauki w celu uwzględnienia tematyki ochrony światowego dziedzictwa w programach nauczania szkół zlokalizowanych w gminach regionu Puszczy Białowieskiej;
• Opracowanie materiałów edukacyjnych dla nauczycieli szkół podstawowych i średnich, stanowiących punkt wyjścia do rozwijania tematyki dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego;
• Stworzenie platformy e-learningowej, jako narzędzia uzupełniającego podstawę programową;
• Udostępnienie elektronicznej bazy materiałów dydaktycznych, możliwych do wykorzystania zarówno podczas zajęć lekcyjnych, jak i w ramach pracy własnej uczniów;
• Wsparcie w tworzeniu i prowadzeniu kół zainteresowań w szkołach regionu, koncentrujących się na tematyce przyrodniczej i dziedzictwa Puszczy.

Warto podkreślić, że działania te nie mają charakteru ograniczającego– przeciwnie, mogą przynieść wymierne korzyści edukacyjne i społeczne, przyczyniając się do budowania postaw odpowiedzialności za środowisko naturalne oraz wzmacniania lokalnej tożsamości.
Co istotne, kierunek ten nie stanowi jednostronnej inicjatywy autorów Planu, lecz został wypracowany wspólnie z interesariuszami podczas jednego z warsztatów konsultacyjnych. Jest to odpowiedź na realne potrzeby i postulaty zgłaszane przez uczestników procesu partycypacyjnego, w tym przedstawicieli społeczności lokalnych, edukatorów i instytucji zaangażowanych w ochronę dziedzictwa.
Inwestowanie w edukację dzieci i młodzieży stanowi fundament trwałej ochrony Puszczy Białowieskiej. To właśnie przyszłe pokolenia będą odpowiedzialne za kontynuację działań na rzecz zachowania tego wyjątkowego Obiektu.

Pytanie dotyczy celu 6 wpisanego do Planu zarządzania, tj. „Wzmacnianie tożsamości i dumy lokalnych wspólnot na bazie wiedzy o walorach przyrodniczych, kulturowych i historycznych Puszczy Białowieskiej”, ujętego w Planie zarządzania, w ramach którego wskazano następujące kierunki proponowanych działań:

• Kierunek działań 6.1. Wspieranie działań na rzecz wzmacniania lokalnych więzi społecznych, w tym inicjatyw społecznych związanych z zachowaniem krajobrazu obszaru Puszczy Białowieskiej.
• Kierunek działań 6.2. Rozwijanie kompetencji administracji publicznej w zakresie uczestnictwa społeczeństwa w podejmowaniu decyzji dotyczących obszaru Puszczy Białowieskiej.
• Kierunek działań 6.3. Promowanie działalności gospodarczej, w tym w zakresie turystyki, inspirowanej przyrodniczym i kulturowym dziedzictwem obszaru Puszczy Białowieskiej.
• Kierunek działań 6.4. Uwzględnienie celów ochrony światowego dziedzictwa oraz informacji o Białowieża Forest w programach nauczania w szkołach w rejonie Puszczy Białowieskiej.

Podkreślenia wymaga fakt, że wszystkie powyższe działania zostały wypracowane wspólnie przez przedstawicieli różnych grup interesariuszy, reprezentujących odmienne perspektywy postrzegania Obiektu. Nastąpiło to podczas warsztatów organizowanych przez IOŚ-PIB w toku prac nad dokumentem. Plan zarządzania uwzględnia każdą z tych perspektyw. Materiały z warsztatów, w tym ich podsumowanie dostępne są dla każdego zainteresowanego na stronie internetowej projektu (https://ios.edu.pl/bialowieza-forest/materialy-z-wydarzen/).

Plan Zarządzania nie zakłada zamknięcia Puszczy dla mieszkańców ani izolacji społeczności lokalnej. Koncepcja tzw. „Bram do Puszczy” ma na celu uporządkowanie ruchu turystycznego i jego lepsze ukierunkowanie, a nie jego ograniczenie. W Planie zarządzania można znaleźć dokładny zapis „Opracowanie spójnego systemu zarządzania i sterowania ruchem turystycznym w regionie Puszczy Białowieskiej; opracowanie koncepcji „Bram do Puszczy Białowieskiej” jako ośrodków turystycznych (miejscowości) z centrum obsługi ruchu turystycznego „Główną Bramą do Puszczy Białowieskiej” i „Centrum Obiektu Światowego Dziedzictwa”.

Dokładny kontekst oraz znaczenie „Bram do Puszczy” można znaleźć w ekspertyzie pt. „Turystyka w regionie Puszczy Białowieskiej w kontekście zarządzania Dobrem Światowego Dziedzictwa Białowieża Forest” opracowanej przez dr Grzegorza Rąkowskiego na zlecenie Instytutu Ochrony Środowiska – Państwowego Instytutu Badawczego (IOŚ-PIB). Jest ona dostępna na stronie internetowej projektu (https://ios.edu.pl/bialowieza-forest/ekspertyzy/). W dokumencie można znaleźć m.in. fragment:

1. Strona 110 ww. ekspertyzy: Wielkim atutem Hajnówki i szansą na jej przyszły rozwój jako ośrodka turystycznego, jest jej położenie na głównej trasie drogowej prowadzącej do Białowieży, najważniejszego ośrodka turystycznego w regionie. Sprawia to, że niemal wszyscy turyści udający się na zwiedzanie Białowieskiego Parku Narodowego i innych atrakcji Białowieży, muszą przejeżdżać przez Hajnówkę. Miasto ma więc szansę na wykreowanie się na główną “bramę” do Puszczy Białowieskiej i centrum zarządzania ruchem turystycznym w całym regionie. Szansa ta, choć zwracano na to uwagę w kilku opracowanych w ciągu ostatnich 20 lat koncepcjach i strategiach rozwoju ruchu turystycznego w regionie, pozostaje, jak dotąd, niewykorzystana. Główne przeszkody w osiągnięciu tego celu to brak w Hajnówce centrum obsługi ruchu turystycznego z prawdziwego zdarzenia i niedostatek bazy noclegowej w mieście, w tym zwłaszcza brak dobrej klasy hotelu.
2. Strona 110 ww. ekspertyzy: Najlepszym punktem na lokalizację centrum obsługi ruchu turystycznego byłaby więc Hajnówka, a odpowiednim miejscem mogłoby być wschodnie obrzeża miasta, gdzie szosa do Białowieży wkracza do Puszczy. Centrum takie można by roboczo nazwać “Bramą do Puszczy Białowieskiej” (takie miano od lat przyznaje się Hajnówce – potencjał ten nazwy/marki nie został dotąd wykorzystany), a jego częścią mogłaby być np. przerzucona nad szosą stylizowana brama stanowiąca czytelny sygnał dla podróżujących. Obok niej powinien stanąć budynek centrum o architekturze nawiązującej do lokalnych tradycji architektury leśniczówek puszczańskich i obiektów BPN z dużym parkingiem.

W Planie zarządzania nie określono maksymalnej liczby turystów mogących odwiedzać Puszczę Białowieską. Zamiast tego wskazano na konieczność prowadzenia monitoringu oraz odpowiedniego kierowania ruchem turystycznym, tak aby zapewnić zachowanie wyjątkowych i unikalnych wartości Obiektu, przy jednoczesnym uwzględnieniu potrzeb i oczekiwań odwiedzających.
Przyjęte w Planie podejście nie ogranicza dostępu mieszkańców do Puszczy Białowieskiej poprzez koncepcję tzw. „Bram do Puszczy”. Wręcz przeciwnie, działania te mają na celu stworzenie warunków sprzyjających rozwojowi zrównoważonej turystyki w regionie, co może przynieść wymierne korzyści społecznościom lokalnym, zarówno w wymiarze gospodarczym, jak i społecznym.

Korytarze ekologiczne to uznane narzędzie ochrony przyrody, wspierające migrację gatunków i zachowanie ciągłości ekosystemów. Są one rekomendowane przez Unię Europejską w ramach sieci Natura 2000 oraz przez UNESCO jako element zrównoważonego zarządzania krajobrazem.

Prace nad Planem zarządzania nie obejmują zmian w strefie buforowej. Granice strefy buforowej zostały nakreślone na etapie wniosku renominacyjnego złożonego przez Polskę w 2012 roku i zatwierdzonego przez UNESCO w 2014 roku. Zasady obowiązujące w strefie buforowej pozostają niezmienne już od ponad 10 lat. Co więcej, strefa buforowa nie nakłada automatycznie żadnych nowych ograniczeń na właścicieli nieruchomości. Jej celem jest ochrona integralności Obiektu Światowego Dziedzictwa poprzez monitorowanie i planowanie przestrzenne w jego otoczeniu. Zasady w strefie buforowej nakreślają Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego przyjmowane i realizowane na poziomie gminy.

Plan Zarządzania Obiektem Światowego Dziedzictwa nie zastępuje Planów Urządzania Lasu (PUL). PUL-e pełnią przede wszystkim funkcję operacyjną w zakresie gospodarki leśnej, natomiast Plan Zarządzania koncentruje się na ochronie wartości przyrodniczych i kulturowych w ujęciu międzynarodowym, zgodnie z wytycznymi UNESCO.
Jednym z celów Planu Zarządzania jest integracja wszystkich form ochrony występujących na obszarze Puszczy Białowieskiej oraz zapewnienie spójności pomiędzy wszystkimi dokumentami dotyczącymi jej ochrony. Dokument ten stanowi ramę odniesienia dla innych dokumentów, w tym PUL-i.
Zgodnie z zaleceniami UNESCO, dopiero po zatwierdzeniu Planu Zarządzania możliwe będzie opracowanie i zatwierdzenie nowych PUL-i. Oznacza to, że Plan Zarządzania ma charakter nadrzędny wobec PUL-i i zawiera wytyczne niezbędne do ich przygotowania.
Warto również podkreślić, że strefowanie Obiektu oparto na danych pochodzących z Banku Danych o Lasach – czyli na tych samych informacjach, które stanowią podstawę dla opracowywania PUL-i.

W ochronie przyrody wiek drzewostanu jest jednym z kryteriów oceny jego wartości przyrodniczej. Ich identyfikacja w Planie ma na celu ochronę tych zasobów, a nie ograniczenie dostępu do „dóbr puszczańskich”.
Wiek drzewostanów przyjęty w strefowaniu analizowany jest w obrębie wydzieleń leśnych, których granice określane są zgodnie z obowiązującą metodyką przez specjalistów PGL LP. W ramach prac nad Planem zarządzania dokonano przeglądu i analizy definicji drzewostanów stuletnich. W „Planie Urządzenia Lasu Nadleśnictwa Białowieża na lata 2012–2021” (s. 296) znajduje się zapis: „Nie przewiduje się użytkowania przedrębnego w drzewostanach niewymagających takich zabiegów, w drzewostanach ponad 100-letnich (w których wiek przynajmniej jednego gatunku wynosi co najmniej 100 lat i jednocześnie udział tego gatunku w drzewostanie wynosi co najmniej 10%), w drzewostanach na siedliskach Lł, Ol, OlJ, LMb i BMb oraz w rezerwatach”. Tożsamą definicję przyjęto również w Planach Urządzenia Lasu dla Nadleśnictw Hajnówka oraz Browsk.
W celu zapewnienia spójności terminologicznej oraz skutecznego zarządzania Obiektem, w Planie zarządzania zastosowano definicję drzewostanu stuletniego zgodną z podejściem prof. Wesołowskiego, która jest tożsama z definicją przyjętą w ww. Planach Urządzenia Lasu.

Określenie „Białowieża Forest” jest nazwą stosowaną przez UNESCO w dokumentach międzynarodowych. Jej użycie w materiałach wynika z konieczności zachowania zgodności z dokumentacją UNESCO, jednak nie oznacza rezygnacji z polskiej nazwy „Puszcza Białowieska”.
Zgodnie z decyzją UNESCO nr 38 COM 8B.12, Puszcza Białowieska została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa jako „Białowieża Forest”. Ze względu na międzynarodowy charakter Obiektu oraz jego rozpoznawalność poza granicami Polski, zdecydowano się na pozostawienie tej angielskiej nazwy. Nie oznacza to jednak, że w Polsce następuje zmiana nazewnictwa – „Puszcza Białowieska” pozostaje obowiązującym określeniem w języku polskim.
Plan zarządzania nie nakłada również obowiązku stosowania oznaczeń z nazwą „Białowieża Forest”.

W toku prac nad Planem zarządzania zidentyfikowano istotne zagrożenie, jakim jest kryzys migracyjny, skutkujący wzmożoną eksploatacją strefy przygranicznej. Zjawisko to wiąże się zarówno ze zwiększoną aktywnością służb mundurowych, jak i obecnością migrantów, co przekłada się na nasilone zjawiska takie jak zaśmiecanie terenu, jego degradacja, wydeptywanie roślinności, akty wandalizmu oraz płoszenie zwierząt. Konsekwencją tych procesów jest spadek ruchu turystycznego oraz zmniejszone zainteresowanie Obiektem „Puszcza Białowieska”.
W odpowiedzi na zaistniałą sytuację, w Planie zarządzania zaproponowano szereg działań, które mogą w sposób częściowy przeciwdziałać negatywnym skutkom kryzysu migracyjnego lub łagodzić jego wpływ na obszar chroniony.
Należy podkreślić, iż Plan zarządzania stanowi dokument, wyznaczający kierunki przyszłych działań podejmowanych na terenie Obiektu oraz stanowiący podstawę dla decyzji związanych z jego ochroną i rozwojem. Co więcej, w Planie zarządzania zastosowano podejście zarządzania adaptacyjnego, polegające na bieżącej analizie skuteczności wdrażanych działań. W przypadku, gdy dane działanie nie przynosi oczekiwanych rezultatów lub jego efektywność jest ograniczona, przewidziano możliwość jego modyfikacji w celu maksymalizacji korzyści dla Obiektu i jego otoczenia.

W Planie zarządzania Obiektem przewidziano szereg działań ukierunkowanych na ochronę i kształtowanie korytarzy ekologicznych, zarówno w jego granicach, jak i w otaczającym go krajobrazie. Działania te mają na celu przeciwdziałanie fragmentacji siedlisk przyrodniczych oraz zapewnienie ich funkcjonalnej łączności, co stanowi warunek konieczny dla zachowania integralności i nienaruszalności Obiektu jako całości.
W ramach działania 3.2.2 zaplanowano opracowanie i promowanie wdrażania wytycznych dotyczących niwelowania istniejących i przewidywanych barier przyczyniających się do fragmentacji i izolacji siedlisk. W szczególności obejmuje ono:

1. Przeprowadzenie analiz w celu identyfikacji czynników i barier wpływających na fragmentację siedlisk w obszarze Obiektu;
2. Opracowanie wytycznych wskazujących sposoby minimalizacji lub eliminacji wpływu tych barier, z uwzględnieniem potrzeb różnych grup interesariuszy, w tym Straży Granicznej, Wojska Polskiego oraz środowiska naukowego;
3. Tworzenie zachęt do wdrażania wypracowanych wytycznych oraz prowadzenie działań edukacyjnych w tym zakresie.

Ponadto, w ramach kierunku działań 3.3 przewidziano działania mające na celu utrzymanie łączności ekologicznej pomiędzy Puszczą Białowieską a innymi kompleksami leśnymi. W szczególności:

1. Działanie 3.3.1 zakłada uwzględnianie ochrony i funkcjonowania korytarzy ekologicznych w dokumentach planistycznych oraz decyzjach administracyjnych podejmowanych przez gminy położone w regionie Puszczy Białowieskiej;
2. Działanie 3.3.2 obejmuje promowanie zachowywania i tworzenia mozaikowatych struktur przyrodniczych, sprzyjających migracji gatunków w strefie buforowej oraz w szerszym otoczeniu Obiektu.

Działania te mają na celu m.in. wprowadzenie wytycznych dotyczących gospodarowania w korytarzach ekologicznych, w tym ograniczeń w zakresie zabudowy, co służy zapewnieniu ich drożności oraz zachowaniu naturalnego charakteru obszarów cennych przyrodniczo.
Należy podkreślić, że wszystkie powyższe działania zostały wypracowane w sposób partycypacyjny, w toku konsultacji z szerokim gronem interesariuszy. Proces ten zapewnił uwzględnienie lokalnych uwarunkowań oraz potrzeb społecznych i środowiskowych.
Znaczenie korytarzy ekologicznych jest fundamentalne dla zachowania spójności ekosystemów, umożliwienia migracji gatunków, wymiany genetycznej oraz adaptacji do zmian środowiskowych. Ich ochrona stanowi jeden z kluczowych elementów skutecznego zarządzania Obiektem i jego otoczeniem.

Plan nie wskazuje jednoznacznie lokalizacji Centrum Obiektu, pozostawiając tę decyzję do dalszych ustaleń i uzgodnień z interesariuszami. Białowieża jest naturalnym kandydatem ze względu na swoje położenie, infrastrukturę i zasoby ludzkie. Ostateczna decyzja powinna uwzględniać potrzeby koordynacji działań oraz dostępność dla interesariuszy.

W granicach Obiektu znajdują się wyłącznie tereny zarządzane przez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe oraz Białowieski Park Narodowy. Obszar strefy buforowej, który nie podlega proponowanym zmianom, obejmuje natomiast grunty prywatne. Należy podkreślić, że Plan zarządzania nie przewiduje modyfikacji zasad funkcjonowania strefy buforowej. Obowiązujące pozostają te, które określono we wniosku renominacyjnym z 2014 roku.
Ponadto, w przypadku sprzedaży gruntów prywatnych położonych w strefie buforowej i ich ewentualnego nabycia przez PGL LP, nie skutkuje to automatycznym włączeniem tych terenów do Obiektu. Granice Obiektu zostały jednoznacznie określone na etapie wpisu Puszczy Białowieskiej na Listę Światowego Dziedzictwa i nie podlegają modyfikacjom w ramach obecnego Planu zarządzania.

Strefowanie Obiektu zostało opracowane na etapie przygotowywania wniosku renominacyjnego w 2012 roku i zatwierdzone w roku 2014. To strona polska przedstawiła propozycję podziału Obiektu na strefy, która została zaakceptowana przez Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO. Aktualnie obowiązujący Plan zarządzania nie wprowadza nowych stref, a jedynie dokonuje podziału istniejącej strefy 4 na trzy podstrefy, zgodnie z zaleceniami UNESCO oraz Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN).

Zintegrowany Plan Zarządzania Obiektem Światowego Dziedzictwa obejmujący zarówno część polską, jak i białoruską Puszczy Białowieskiej nie został dotychczas opracowany głównie z powodu utrzymującej się trudnej sytuacji geopolitycznej, która znacząco ogranicza możliwości współpracy transgranicznej.
W raporcie z Misji UNESCO z 2024 roku podkreślono, że pełne przywrócenie łączności ekologicznej w obrębie całego Obiektu wymagałoby wspólnych, skoordynowanych działań Polski i Białorusi, w tym modyfikacji lub częściowego demontażu istniejących barier granicznych oraz infrastruktury towarzyszącej. Działania te, choć kluczowe z punktu widzenia ochrony integralności przyrodniczej Obiektu, są obecnie mało prawdopodobne do realizacji w krótkim i średnim okresie ze względu na brak możliwości prowadzenia efektywnej współpracy między państwami-stronami.
UNESCO zauważa również, że mimo tych trudności, strona białoruska opracowała i wdrożyła nowy plan zarządzania BPNP na lata 2022–2031. Jednakże, z uwagi na brak dialogu i współpracy na poziomie międzynarodowym, nie jest obecnie możliwe przygotowanie wspólnego, zintegrowanego dokumentu zarządczego dla całego Obiektu.
W związku z powyższym, brak zintegrowanego planu zarządzania wynika nie z braku woli czy świadomości potrzeby jego opracowania, lecz z obiektywnych ograniczeń wynikających z aktualnej sytuacji politycznej i braku warunków do prowadzenia współpracy transgranicznej.

Plan zarządzania nie wyklucza sprzedaży drewna pozyskanego jako efekt uboczny prowadzonych działań ochronnych, jak również drewna pozyskanego w pasie o szerokości do 50 metrów od istniejących dróg. Możliwość pozyskania drewna dotyczy tylko i wyłącznie strefy 4a i 4b.

Nie, w Planie zarządzania zawarto jedynie następujący zapis: „Promowanie tradycyjnych sposobów użytkowania terenu Puszczy Białowieskiej w zakresie upraw, łąkarstwa i wypasu w terenach otwartych oraz promowania uprawy starych odmian drzew” (Działanie 6.1.2), a także odniesienie w zestawieniu rekomendacji eksperckich, gdzie proponuje się wypas bydła jako alternatywę dla wykaszania mechanicznego.
Należy zaznaczyć, że dokument nie narzuca obowiązku prowadzenia wypasu bydła, a jedynie wskazuje na możliwość promowania tej formy użytkowania jako jednej z metod koszenia, stosowanej zamiennie z wykaszaniem mechanicznym.

Zmiana granic Obiektu wiąże się z koniecznością przeprowadzenia pełnej procedury, analogicznej do procesu wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa. Taka modyfikacja wymaga również akceptacji społecznej. W ramach prac nad aktualnym Planem zarządzania nie przewiduje się rozszerzenia granic Obiektu ani włączania dodatkowych terenów, w tym prywatnych. Warto podkreślić, że opracowany Plan zarządzania obejmuje perspektywę do roku 2050, co świadczy o jego długoterminowym charakterze i stabilności założeń.

Tak, Puszcza Białowieska może zostać wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa w Zagrożeniu, jeśli nie zostaną podjęte pilne i skuteczne działania mające na celu ochronę jej Wyjątkowej Uniwersalnej Wartości (WUW). Pojęcie „Obiektów Światowego Dziedzictwa w Zagrożeniu” pochodzi z Konwencji UNESCO w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego z 1972 roku oraz z dokumentu pomocniczego – Wytycznych Operacyjnych do wdrażania Konwencji, w szczególności z paragrafu 180.
Lista Światowego Dziedzictwa w Zagrożeniu obejmuje obiekty, których WUW jest poważnie zagrożona przez czynniki takie jak:

• degradacja środowiska naturalnego,
• działalność człowieka,
• konflikty zbrojne,
• katastrofy naturalne,
• brak skutecznego zarządzania.

W przypadku Puszczy Białowieskiej, Komitet Światowego Dziedzictwa wyraził najwyższe zaniepokojenie budową bariery granicznej przez Polskę, która przecina najbardziej wrażliwe obszary obiektu transgranicznego. Wskazano, że może to prowadzić do:

• fragmentacji lasów,
• zmian w hydrologii,
• rozprzestrzeniania się gatunków inwazyjnych,
• degradacji siedlisk,
• utrudnień w migracji dzikich zwierząt.

UNESCO zaleciło pilne wdrożenie środków zaradczych. Opracowanie i zatwierdzenie Planu zarządzania, który zintegrowałby działania ochronne i monitorujące, jest jednym z tych środków. Brak realizacji tych zaleceń może skutkować uznaniem, że Obiekt spełnia kryteria wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa w Zagrożeniu.

• Prestiż na arenie międzynarodowej;
• Gwarancja wyjątkowej wartości miejsca zwiększająca jego popularność jako atrakcji turystycznej, co z kolei przekłada się na większe wpływy do budżetu lokalnych samorządów oraz ożywienie biznesu;
• Międzynarodowa uwaga, szczególnie w kontekście ochrony i odpowiedniego zarządzania Dobrem;
• Ułatwiony dostęp do wiedzy eksperckiej oraz międzynarodowych projektów;
• Ułatwienie współpracy i tworzenia partnerstw między rządem, lokalnymi samorządami, organizacjami pozarządowym i sektorem prywatnym dla wypracowania właściwych metod zarządzania i osiągnięcia celów ochrony;
• W przypadku zagrożenia Dobra możliwość uzyskania przez Państwa – Strony środków z Funduszu Światowego Dziedzictwa na jego ochronę i konserwację;
• W przypadku wojny ochrona w ramach Konwencji Genewskiej przed zniszczeniem i niewłaściwym wykorzystaniem.

Zmiany kryteriów wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO może dokonać wyłącznie Komitet Światowego Dziedzictwa, po przeanalizowaniu wniosku Państwa – Strony (w przypadku wpisów transgranicznych wniosek musi zostać złożony w porozumieniu wszystkich Państw – Stron). Wniosek o zmianę kryteriów wpisu musi być szczegółowo uzasadniony. Przesłankami do zmian kryteriów mogą być m.in. nowe odkrycia naukowe dotyczące Dobra.

Dobro może zostać wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa w zagrożeniu, gdy zagrożone jest przez poważne i konkretne niebezpieczeństwo oraz konieczne jest podjęcie poważnych działań dla ochrony i zachowania Dobra. W przypadku dóbr przyrodniczych może to być:

zagrożenie potwierdzone polegające na:
1) znaczącym zmniejszeniu populacji zagrożonych gatunków lub innych gatunków o wyjątkowej uniwersalnej wartości, zarówno w efekcie czynników naturalnych, jak i na skutek działalności człowieka;
2) znacznym pogorszeniu walorów estetycznych lub wartości naukowej dobra w wyniku działalności człowieka;
3) działalności człowieka na obrzeżach lub w strefie wpływu zagrażającej integralności Dobra;

zagrożenie potencjalne polegające na:
1) zmianach w statusie prawnym chronionego obszaru;
2) planowanych projektach osadnictwa lub rozwoju na terenie Dobra;
3) wybuchu lub zagrożeniu konfliktem zbrojnym;
4) braku, nieadekwatności, lub niepełnym wdrożeniu planu lub systemu zarządzania;
5) niebezpiecznym wpływie czynników klimatycznych, geologicznych lub innych czynników środowiskowych.

Wyjątkowa uniwersalna wartość to znaczenie przyrodnicze Dobra, które jest na tyle wyjątkowe, że przekracza granice państwowe oraz ma powszechne znaczenie dla obecnych i przyszłych pokoleń ludzkości, z czego wynika konieczność nieustannej jego ochrony przez całą międzynarodową społeczność.
Dobro posiada wyjątkową uniwersalną wartość gdy:
1) spełnia jedno lub więcej kryteriów wpisu;
2) spełnia warunek integralności;
3) ochrona i zarządzanie gwarantuje utrzymanie kryteriów i integralności z momentu wpisu.
Opracowywana przez Państwo – Stronę Deklaracja Wyjątkowej Uniwersalnej Wartości ma kluczowe odniesienie dla przyszłej ochrony i zarządzania Dobrem. Deklarację dla każdego Dobra przyjmuje Komitet Światowego Dziedzictwa i tylko Komitet może przyjąć decyzję o jej zmianie.

Dobro Światowego Dziedzictwa „Puszcza Białowieska” administrowane jest przez trzy jednostki. Białoruska część Dobra w całości administrowana jest przez Park Narodowy „Puszcza Białowieska”. Polska część Dobra zarządzana jest przez Białowieski Park Narodowy (BPN) oraz Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Białymstoku. Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych zarządza obszarem położonym poza granicami BPN. Cały obszar polskiej części Puszczy poza granicami Parku tworzy Leśny Kompleks Promocyjny „Puszcza Białowieska”, na który składają się nadleśnictwa Białowieża, Browsk i Hajnówka.

Podstawowe założenia Planu Zarządzania zostały wskazane w dokumencie renominacyjnym, natomiast wyciąg został zawarty w raporcie otwarcia.
Założenia do opracowania Planu zostały opisane także w dokumencie Metodyka.

W ramach prac nad dokumentem zorganizowaliśmy kilkadziesiąt spotkań, zarówno stacjonarnych, jak i online, z przedstawicielami różnych grup interesariuszy. Dzięki temu udało się uzyskać pełniejszy obraz oczekiwań i potrzeb wszystkich stron. W toku prac okazało się, że postulaty zgłaszane przez różnorodne grupy interesariuszy, niejednokrotnie były ze sobą sprzeczne w zakresie omawianych kwestii, w tym strefowania. Zdarzało się również, że stały  one w sprzeczności z nadrzędnymi zasadami określonymi przez UNESCO oraz wymogami wynikającymi z wcześniejszych zobowiązań przyjętych przez Polskę. Z tego względu nie każdy zgłaszany postulat jesteśmy w stanie uwzględnić w opracowywanym dokumencie.  Uważamy jednak, że najważniejszy jest dialog ze wszystkimi zainteresowanymi stronami oraz poszukiwanie rozwiązań dopuszczalnych pod względem formalnym i możliwie szeroko akceptowanych.

Prace nad wnioskiem renominacyjnym prowadzone były wspólnie przez partnerów z Polski i Białorusi. Międzynarodowy charakter prac wymagał uzgodnienia języka, w jakim partnerzy się porozumiewali. Z uwagi na fakt, że wniosek musiał zostać przedstawiony w jednym z przyjętych języków UNESCO partnerzy wspólnie zdecydowali, że będą pracować w języku angielskim. W tym też języku przygotowane zostały dokumenty renominacyjne. Tłumaczenie wszelkich dokumentów UNESCO wymaga uzgodnień ze Światowym Komitetem UNESCO, co nie leży w kompetencjach zespołu projektowego.

Wiedza i doświadczenie osób spoza zespołu są dla nas bardzo cenne, dlatego prosimy o kontakt na adres: puszcza@ios.edu.pl w celu nawiązania współpracy.

Puszcza Ladzka w znakomitej większości znajduje się w granicach Dobra Światowego Dziedzictwa Puszcza Białowieska, dlatego też przygotowywany Plan Zarządzania będzie obejmował ten obszar.

Zmiana przyjętego Planu Zarządzania jest możliwa, jednak będzie wymagać szczegółowego uzasadnienia proponowanych zmian. Będzie też podlegać takim samym procedurom, jak tworzony Plan Zarządzania.

Potrzebę opracowania nowej wersji strefowania zgłaszało wiele grup interesariuszy. Zwracano uwagę na takie kwestie, jak: zbyt duża wielkość strefy 4, konieczność wzmocnienia ochrony Wyjątkowej Uniwersalnej Wartości Obiektu, potrzeba wdrożenia działań ochrony czynnej w celu przyspieszenia procesów unaturalniających lasy oraz ochrony zagrożonych i/lub ginących siedlisk i gatunków. Wskazywano także na skomplikowany i trudny do identyfikacji w terenie przebieg granic stref, w szczególności 3 i 4, jak również nadmierną fragmentację i przestrzenną izolację obszarów objętych ochroną bierną.
Część środowisk zwracała uwagę na rozbieżności między opisem stref a ich odwzorowaniem kartograficznym. Podnoszono również kwestię braku akceptacji społecznej dla obecnie obowiązującego strefowania oraz postulowano umożliwienie tradycyjnego korzystania z Puszczy. Wszystkie przytoczone powyżej postulaty, jak również szereg innych, jednoznacznie wskazują na potrzebę opracowania korekty strefowania. Wskazówki dot. pożądanych kierunków tych zmian w wielu dokumentach formułuje również UNESCO, m.in. w Raporcie z Misji, która miała miejsce w 2024 roku.  

Martwe drzewa pełnią niezwykle ważną rolę w ekosystemie Puszczy Białowieskiej. Stabilność zasobów martwego drewna eksperci wskazują jako jedną z najważniejszych cech integralności Puszczy Białowieskiej obok takich elementów, jak: obecność naturalnych lasów, różnorodność wiekowa drzew, czy obecność bardzo starych drzew. Wspólnie tworzą one unikalny ekosystem o wyjątkowej wartości dla ochrony przyrody. Martwe drzewa stanowią cenne siedlisko dla bardzo wielu organizmów, w tym grzybów, owadów, płazów, gadów, ptaków i ssaków. Rozkład drzew jest naturalnym elementem obiegu materii. Dzięki temu procesowi do gleby trafiają cenne składniki odżywcze, które wykorzystywane są przez rośliny. Martwe drzewa leżące w obrębie zagłębień mogą również opóźniać spływ powierzchniowy wpływając pozytywnie na lokalne warunki hydrologiczne.

Wśród form ochrony ustanowionych na terenie Puszczy Białowieskiej należy wymienić:

• Białowieski Park Narodowy;
• Rezerwaty przyrody:
  • Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej,
  • Siemianówka,
  • Gnilec,
  • Dolina Waliczówki,
  • Dębowy Grąd,
  • Głęboki Kąt,
  • Lipiny w Puszczy Białowieskiej,
  • Szczekotowo,
  • Sitki,
  • Pogorzelce,
  • Nieznanowo,
  • Michnówka,
  • Wysokie Bagno,
  • Kozłowe Borki,
  • Podolany,
  • Berezowo,
  • Podcerkwa,
  • Przewłoka,
  • Rezerwat Krajobrazowy Władysława Szafera,
  • Starzyna,
  • Olszanka,
  • Myśliszcze;
• Obszar Chronionego Krajobrazu „Puszcza Białowieska”;
• Obszary Natura 2000:
  • PLC200004 Puszcza Białowieska,
  • PLH200010 Ostoja w Dolinie Górnej Narwi,
  • PLB200007 Dolina Górnej Narwi,
  • PLH200019 Jelonka;
• Ochronę gatunkową
  • 5 gatunków ptaków (orlik krzykliwy Clanga pomarina, bielik Haliaeetus albicilla, bocian czarny Ciconia nigra, włochatka Aegolius funereus, sóweczka Glaucidium passerinum);
  • 1 gatunek porostu (granicznik płucnik Lobaria pulmonaria);
• Rezerwat Biosfery Białowieski Park Narodowy;
• Leśny Kompleks Promocyjny „Puszcza Białowieska”.

Szczegółowe informacje na ich temat można odnaleźć m.in. w publikacjach RDOŚ w Białymstoku oraz GDOŚ.

Interesariusze odgrywają kluczową rolę w procesie opracowywania Planu zarządzania dla Obiektu Światowego Dziedzictwa Puszcza Białowieska, ponieważ ich zaangażowanie pozwala na uwzględnienie różnych perspektyw, potrzeb i oczekiwań związanych z ochroną tego unikalnego ekosystemu. Aktywny udział interesariuszy sprawia, że Plan zarządzania… staje się bardziej kompleksowy, realistyczny i akceptowalny dla różnych grup społecznych, co zwiększa jego efektywność i szanse na skuteczne wdrożenie.

Dotychczas w toku prac nad Planem zorganizowano trzydzieści spotkań z interesariuszami, w tym od 2024 roku, w ramach II etapu projektu, odbyło się w sumie dziewięć spotkań (stacjonarnych w Białowieży oraz w trybie online), w których łącznie wzięło udział 310 osób.

Zupełna likwidacja strefy 4 nie jest możliwa. Wynika to z faktu, iż w granicach Obiektu znajdują się obszary wymagające czynnych działań ochronnych, takich jak na przykład okresowe wykaszanie niektórych łąk w celu zapewnienia warunków odpowiednich dla funkcjonowania żyjących tam gatunków, a więc w celu utrzymania różnorodności biologicznej. Zdaniem Glenna Plumba, uczestnika Misji UNESCO/IUCN z 2024 roku oraz eksperta IUCN, całkowite zniesienie strefy 4 stanowiłoby znaczące odstępstwo od dokumentu nominacyjnego z 2012 roku, a Polska musiałaby formalnie skonsultować się z Centrum Światowego Dziedzictwa oraz IUCN i wykazać w jaki sposób taka propozycja przyczyniłaby się do utrzymania lub poprawy stanu środowiska w odniesieniu do kryteriów wpisu Obiektu na Listę Światowego Dziedzictwa.

Puszcza Białowieska jest obszarem wyjątkowym w skali świata. Jej Wyjątkową Uniwersalną Wartość powinniśmy chronić. Jednocześnie jest to obszar, z którego w sposób rozważny i odpowiedzialny możemy i powinniśmy korzystać mając jednocześnie na uwadze przyjęte zasady. Dotyczy to zarówno mieszkańców, jak i turystów. Zasadnicze ograniczenia w dostępie publicznym dotyczą jedynie strefy ochrony ścisłej (nieco ponad 10% Obiektu). Wejście na ten teren możliwe jest jedynie z przewodnikiem. Pewne ograniczenia odnoszą się również do strefy 2 i 3 Obiektu, ale są one związane z rezerwatami oraz obszarami ochrony cennych gatunków. Co istotne dla wielu osób, w strefach 2-4 poza przebywaniem w celach rekreacyjnych, dozwolone jest również zbieranie grzybów i jagód.

Jest to dozwolone niemal w całej Puszczy Białowieskiej. Wyjątek stanowi jedynie strefa ochrony ścisłej, a więc obszar obejmujący nieco ponad 10% powierzchni Obiektu UNESCO.