Zależność człowieka od przyrody jest bezdyskusyjna. Jeśli chodzi o żywność, powietrze, wodę, energię i surowce – przyroda i różnorodność biologiczna umożliwiają życie i zdrowie ludzi, napędzają gospodarkę, a także sprzyjają walce ze zmianami klimatu i ich skutkami. W obliczu narastającego kryzysu klimatycznego i utraty różnorodności biologicznej konieczne i pilne są działania mające na celu odbudowę zasobów przyrodniczych. Dzięki ekosystemom możliwe jest budowanie odporności kraju, zapobieganie klęskom żywiołowym i ograniczanie zagrożeń dla stabilności dostaw wody i bezpieczeństwa żywnościowego. IOŚ-PIB włącza się w odbudowę zasobów przyrodniczych na poziomie krajowym i regionalnym.
IOŚ-PIB wspiera Ministerstwo Klimatu i Środowiska w opracowaniu Krajowego Planu Odbudowy Zasobów Przyrodniczych (KPO ZP). To dokument, który ustanawia konkretne, bazujące na nauce i współpracy zadania mające na celu przywrócenie zdrowych ekosystemów – na lądzie i morzu, w miastach i na terenach rolniczych, w lasach i dolinach rzek. Krajowe plany odbudowy opracowywane przez wszystkie kraje członkowskie UE będą kompleksowymi narzędziami wdrażania „Unijnej strategii na rzecz bioróżnorodności 2030. Przywracanie przyrody do naszego życia”, w której określono wiążące cele w zakresie odbudowy zdegradowanych ekosystemów, w szczególności tych o największym potencjale wychwytywania i składowania dwutlenku węgla oraz zapobiegania klęskom żywiołowym i ograniczania skutków zmian klimatu. Nowe przepisy UE zakładają odbudowę co najmniej 20% terenów lądowych i morskich UE do 2030 roku[1].
Presja na ekosystemy i powiązania między kryzysem klimatycznym a utratą różnorodności biologicznej
Ostatni raport EEA poświęcony środowisku UE[2] dostarcza danych, które jeszcze bardziej niż dotychczas wskazują na potrzebę pilnych działań. W złym stanie znajduje się 81% siedlisk przyrodniczych, 39% gatunków ptaków i 62% gatunków roślin, grzybów i zwierząt chronionych w ramach sieci Natura 2000. Od 2010 roku około 60% rzek, jezior oraz wód przejściowych i przybrzeżnych utrzymuje się w złym stanie, a stan ekosystemów morskich pogarsza się, co podkreśla palącą potrzebę działań renaturyzacyjnych.
Dodatkowo regulacje zobowiązują państwa członkowskie, by do 2030 r. co najmniej 25 000 km rzek zostało odtworzonych w stan swobodnego przepływu – poprzez usuwanie barier hydrotechnicznych[3]. Ponadto przewidziano zasadzenie co najmniej 3 miliardy dodatkowych drzew w UE do 2030 r., co ma wspierać różnorodność biologiczną oraz magazynowanie węgla[4].
– Obecnie na świecie i w UE szybciej niż kiedykolwiek wcześniej tracimy zasoby przyrody: ekosystemy znajdują się pod presją niekontrolowanego rozprzestrzeniania się zabudowy, intensywnego rolnictwa, zanieczyszczenia gleb i wody, rozprzestrzeniania się gatunków inwazyjnych. Ponadto zmiany klimatu przyspieszają degradację środowiska naturalnego. Istnieją silne związki między kryzysem różnorodności biologicznej i kryzysem klimatycznym na różnych poziomach. Jeden z tych poziomów stanowią spójne działania na rzecz przeciwdziałania obu kryzysom – mówi Izabela Potapowicz z IOŚ-PIB, kierowniczka projektu, w ramach którego powstaje KPO ZP.
Regionalny Plan Adaptacji – pionierskie podejście w skali kraju
Spójność działań w zakresie ochrony i odbudowy ekosystemów oraz adaptacji do zmian klimatu dostrzeżono w Regionalnym Planie Adaptacji do zmian klimatu dla Województwa Śląskiego (RPA). Jest to pierwszy w kraju dokument na poziomie regionalnym poświęcony w całości adaptacji do zmian klimatu. Jeden z trzech celów strategicznych, na których zbudowany jest program działań adaptacyjnych województwa śląskiego, dotyczy ochrony kapitału naturalnego jako podstawy adaptacji regionu do zmian klimatu.
– Choć za wdrażanie KPO ZP odpowiedzialny jest Rząd, niemniej w osiąganie celów ustawionych w tym dokumencie zaangażowane będą także samorządy. Samorządy województwa śląskiego chcą współpracować z administracją krajową w zakresie wdrażania konkretnych działań służących odbudowie ekosystemów i włączyć się w nie na swoich terytoriach. Stąd w RPA znalazły się rozwiązania adaptacyjne bezpośrednio odwołujące się do prawa odbudowy zasobów przyrodniczych – mówi Małgorzata Hajto z IOŚ-PIB, współautorka Regionalnego Planu Adaptacji do zmian klimatu dla Województwa Śląskiego.
Działania odnoszą się do odtwarzania zdrowych ekosystemów na terytorium województwa śląskiego poprzez projekty współfinansowane ze środków zewnętrznych. Na pierwszym planie jest poprawa stanu ochrony siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków Natura 2000. W województwie śląskim występują 53 typy siedlisk przyrodniczych chronionych na mocy Dyrektywy Siedliskowej, a wiele płatów siedlisk wymaga odbudowy.
Przywracanie rzek i dolin rzecznych w Śląskiem ma szczególne znaczenie dla ochrony przed powodziami: usuwanie barier wodnych oraz odtwarzanie naturalnych korytarzy rzecznych, ochrona lasów mogą poprawić retencję wody, zredukować erozję i zwiększyć odporność na ekstremalne opady, co oznacza, że działania zaplanowane w RPA w pełni wpisują się w założenia nowych unijnych regulacji, czyniąc region pionierem.
Harmonogram i znaczenie KPO ZP
W ramach odbudowy ekosystemów konieczne jest zintensyfikowanie przedsięwzięć na rzecz ochrony powierzchni miejskich terenów zieleni, w szczególności tych zadrzewionych. Samorządy miejskie powinny zahamować utratę tych terenów i dążyć do zwiększania ich powierzchni, tak aby ekosystemy miejskie mogły pełnić szeroką gamę usług ekosystemowych dla mieszkańców. Kolejnym obszarem działań są ekosystemy na terenach rolniczych. Bez odbudowanych ekosystemów na tych terenach nie będzie możliwe zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego. Z kolei bez odbudowy ekosystemów leśnych niemożliwe będzie przeciwdziałanie powodziom i osuwiskom. Niezwykle ważne jest także zapewnienie łączności w obrębie rzek, w tym usuwanie barier, oraz przywracanie swobodnego przepływu w rzekach w dolinach. Te działania są ściśle związane z budowaniem bezpieczeństwa mieszkańców województwa śląskiego w obszarach zagrożenia powodziowego.
– Projekt KPO ZP ma powstać w połowie przyszłego roku. Za niezwykle cenne należy uznać, że samorządy województwa śląskiego angażują się już teraz w odbudowę zasobów przyrodniczych – warunkiem osiągnięcia zamierzonych celów przywracania przyrody do naszego życia jest bez wątpienia wysoka świadomość ekologiczna samorządów – dodaje Izabela Potapowicz z IOŚ-PIB.
Przywrócenie ekosystemów to dziś nie wydatek, lecz inwestycja i fundament bezpieczeństwa – klimatycznego, żywnościowego, wodnego. Dzięki strategiom, takim jak KPO ZP, i spójnym działaniom na poziomie UE i Polski, jako społeczeństwo możemy realnie odwrócić degradację przyrody i wzmocnić naszą odporność na zmiany klimatu.
[1] https://environment.ec.europa.eu/topics/nature-and-biodiversity/nature-restoration-regulation_en
[2] EEA 2025. Europe’s environment and climate: knowledge for resilience, prosperity and sustainability. EEA report 11/2025 https://www.eea.europa.eu/en/europe-environment-2025
[3] https://environment.ec.europa.eu/news/nature-restoration-law-enters-force-2024-08-15_en
[4] https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2024/06/17/nature-restoration-law-council-gives-final-green-light/