Zdarza się, że substancje dostępne na rynku zaczynają być postrzegane jako szkodliwe zanieczyszczenia, mogące powodować ryzyko dla zdrowia ludzi i/lub środowiska. Substancje te są oznaczane w próbkach środowiskowych oraz tkankach ludzi i zwierząt, nie są ujęte w regulacjach prawnych, bądź objęte są nimi od niedawna. Stan wiedzy odnośnie ich właściwości, losu i zachowania w środowisku i/lub toksyczności jest niekompletny. Tego typu substancje określane są mianem nowo pojawiających się zanieczyszczeń (ang. emerging contaminats/ pollutants; EC).
Substancje zaliczane do nowo pojawiających się zanieczyszczeń mogą być składnikami środków zmniejszających palność wyrobów, rozpuszczalników, materiałów wybuchowych, środków pirotechnicznych, produktów gospodarstwa domowego (np. naczyń kuchennych, gdzie zastosowano nieprzywierające powłoki), wodoodpornej odzieży, ale również dodatków do farmaceutyków czy hormonów[1]. Wskutek wykrycia ich niebezpiecznych właściwości, takich jak potencjalne powodowanie podrażnienia oczu, skóry, zwiększania poziomu cholesterolu, zaburzeń pracy układu oddechowego, chorób serca, potencjalnego działania rakotwórczego, zaburzeń pracy i uszkodzenia narządów wewnętrznych, wykazywania niekorzystnego wpływu na rozrodczość, toksyczności dla płodu czy zaburzeń hormonalnych, część z nich objęta jest restrykcjami stosowania i regulacjami prawnymi.
Potencjalne zagrożenie jakie substancje EC ze sobą niosą wywołało żywe zainteresowanie i pilną potrzebę prowadzenia badań, projektów naukowych, inwentaryzacji i analiz zarówno w środowisku jak i organizmach żywych, na całym świecie, w tym w Polsce. W badania nad tymi substancjami włączyła się m.in. Unia Europejska, UNESCO, Amerykańska Agencja Ochrony Środowiska (EPA) czy WWF:
Również w Polsce z każdym rokiem coraz więcej projektów, badań i artykułów jest poświęcanych tematyce nowo pojawiających się zanieczyszczeń. Przykłady artykułów i opracowań dotyczących substancji EC to m.in. PBDE i PFOS:
Polybrominated Diphenyl Ether Levels in Livers of Predatory Birds from Poland
Związki perfluorowane w środowisku przyrodniczym, żywności i organizmie człowieka
Poziom polibromowanych eterów difenylowych w żywności
Distribution of polychlorinated biphenyls, organochlorine pesticides and polybrominated diphenyl ethers in human umbilical cord serum, maternal serum and milk from Wielkopolska region, Poland
Occurence and levels of polybrominated diphenyl ethers (PBDEs) in house dust and hair samples from Northern Poland; an assessment of human exposure
Wszechobecne związki perfluorowane
Związki perfluorowane w wodzie pitnej
Narażenie środowiskowe i wpływ na zdrowie dzieci chemikaliów zawartych w materiałach plastykowych – wyzwania także dla pediatrów
Polychlorinated biphenyls (PCBs), polychlorinated diphenyl ethers (PBDEs) and organochlorine pesticides in selected cereals available on the Polish retail market
Preliminary study on brominated dioxins/furans and hydroxylated/methoxylated PBDEs in Baltic cod (Gadus morhua) liver. Comparison to the levels of analogue chlorinated co-occuring pollutants
Levels of selected persistent organic pollutants (PCB, PBDE) and pesticides in honey bee pollen sampled in Poland
Bromoorganiczne antypireny jako chemiczne zanieczyszczenia powietrza wewnętrznego
Occurence of Technical Polybrominated Diphenyl Ether Mixtures in Polish Indoor Environments
Poziomy wybranych insektycydów chloroorganicznych, polichlorowanych bifenyli, ftalanów i perfluorowanych zwiazków alifatycznych we krwi – Badanie WWF Polska
Polybrominated diphenyl ethers (PBDEs) in selected fish species from the southern Baltic Sea
The occurrence of organic contaminants in European eel (Anguilla anguilla) in Poland: An environmental quality assessment
Bioaccumulation of polybrominated diphenyl ethers (PBDEs) in flounder (Platichthys flesus) in the southern Baltic Sea, Marine Environmental Research, 79, 132-141, 2012
Narażenie populacji na perfluorowane związki alifatyczne – świadomość zagrożeń
Determination of polybrominated diphenyl ethers (PBDEs) as persistent organic pollutants (POPs) in Polish food using semipermeable membranes (SPMs)
PBDEs in cod (Gadus morhua) liver products (1972–2017): Occurrence and human exposure
Problem nowo pojawiających się zanieczyszczeń na przykładzie substancji perfluoroalkilowych
Polybrominated Diphenyl Ethers as the Emerging Contaminants in the Polish Environment
W związku z potrzebą pogłębiania wiedzy odnośnie występowania tych substancji w środowisku Polski i oceny potencjalnego zagrożenia, w Instytucie Ochrony Środowiska-Państwowym Instytucie Badawczym od trzech lat prowadzony jest projekt „Inwentaryzacja i ocena ryzyka dla wybranych nowo pojawiających się zanieczyszczeń, objętych lub planowanych do objęcia zapisami Konwencji Sztokholmskiej”. W pracy skupiono się przede wszystkim na wybranych polibromowanych eterach difenylowych (PBDE) oraz sulfonianach perfluorooktanu/kwasie perfluorooktanosulfonowym (PFOS), objętych postanowieniami Konwencji Sztokholmskiej w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych[2].
W ramach przeglądu informacji i dostępnej literatury przygotowano dwa artykuły na temat tych związków: Problem nowo pojawiających się zanieczyszczeń na przykładzie substancji perfluoroalkilowych, opublikowany w Przemyśle Chemicznym oraz Polybrominated Diphenyl Ethers as the Emerging Contaminants in the Polish Environment, opublikowany w Roczniku Ochrona Środowiska.
W drugim etapie prac pobrano próbki ścieków surowych, ścieków oczyszczonych oraz osadów ściekowych z 6 oczyszczalni ścieków. Pobrano również próbki gleb z okolicy zakładu odbioru i przetwarzania odpadów elektronicznych oraz próbki gleby przygotowanej w wyniku doświadczenia mikropoletkowego. Na podstawie uzyskanych wyników opracowano artykuł „Emerging contaminants in wastewater, sewage sludge and soil – PFOS and PBDEs screening inventory”, zgłoszony do czasopisma Science of the Total Environment. Z wykorzystaniem wyników badań i ogólnodostępnego programu EUSES [4] przeprowadzono analizę ryzyka dla PFOS i PBDE dla oczyszczalni ścieków, dla których uzyskano najwyższe wyniki oznaczeń. Nie stwierdzono ich szkodliwego działania na komponenty środowiska ani organizmy żywe, a więc nie stwierdzono narażenia środowiskowego na skutek działalności oczyszczalni.
Szerokie stosowanie nowo pojawiających się zanieczyszczeń, ich niebezpieczne właściwości oraz braki w danych wymuszają konieczność prowadzenia stałych badań i analiz, dla wypracowania możliwie skutecznych mechanizmów zapobiegania zagrożeniom dla zdrowia ludzi i środowiska.
[1] Emerging Contaminants and Federal Facility Contaminants of Concern
[2] Konwencja Sztokholmska w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych, sporządzona w Sztokholmie 22.05.2001 r.
[3] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1021 z dnia 20 czerwca 2019 r. dotyczące trwałych zanieczyszczeń organicznych
[4] How to Use EUSES to Estimate Predicted Environmental Concentrations (PEC)
